Çfarë thotë Raporti i progresit i BE-së, për mjedisin në Kosovë?

BE promovon një veprim të fuqishëm klimatik, zhvillim të qëndrueshëm dhe mbrojtje të mjedisit.  Ligji i BE-së përmban dispozita që adresojnë ndryshimin e klimës, cilësinë e ujit dhe të ajrit, menaxhimin e mbeturinave, mbrojtjen e natyrës, ndotjen industriale, kimikatet, zhurmën dhe mbrojtjen civile. 

Kosova është në një fazë të hershme të përgatitjes për mjedisin dhe ndryshimin e klimës.  Progres i kufizuar është arritur gjatë periudhës së raportimit. Kishte disa përmirësime në raportimin mjedisor dhe monitorimin e cilësisë së ajrit.  Nevojitet vullnet më i fortë politik për të adresuar degradimin e mjedisit dhe sfidat e ndryshimit të klimës.  Shumë rekomandime nga raporti i mëparshëm janë ende në pritje.

Në vitin e ardhshëm, Kosova inkurajohet t’i rrisë konsiderueshëm ambiciet drejt një tranzicioni të gjelbër dhe në veçanti duhet:  të vendoset një sistem efektiv i monitorimit të ujit, të publikohen të dhëna dhe të ndërmerren masa urgjente e të përhershme për të zvogëluar ndotjen e ajrit dhe ujit;  të vazhdohet të rritet kapaciteti i grumbullimit të mbeturinave, veçanërisht me fillimin e ndarjes së mbeturinave dhe riciklimin, fillimin e masave të ekonomisë qarkulluese për zvogëlimin e mbeturinave dhe adresimin e çështjes së deponive të paligjshme; të fuqizohen dispozitat ligjore mbi përgjegjësinë mjedisore, dëmin dhe krimin; të miratohet  parimi i pagesës për ndotësin si dhe të krijohet e të fillohet një fushatë e përhershme për ngritjen e vetëdijes publike për mbrojtjen e mjedisit; të miratohet strategjia e ndryshimit të klimës dhe plani i veprimit për ndryshimin e klimës, të përgatitet një hartë për harmonizimin me ligjet e BE-së për klimën dhe të fillohet me punën për një plan energjetik e klimatik, në përputhje me kërkesat e Komunitetit të Energjisë.

Sa i përket çështjeve horizontale, Kosova duhet ta përditësojë dhe zbatojë strategjinë e mjedisit 2011-2021.  Financimi i pamjaftueshëm dhe kapaciteti administrativ parandalojnë zbatimin e duhur të kornizës aktuale strategjike. Mosafrimi me Direktivën e Përgjegjësisë Mjedisore minon efektivitetin e mbrojtjes së mjedisit.  Ka pasur një progres në forcimin e dispozitave të Kodit Penal mbi krimin mjedisor, por ato kanë mbetur joefektive deri më sot. Inspektoratet mjedisore nuk kanë kapacitet për zbatim efektiv.  Zbatimi i ligjit për vlerësimin e ndikimit duhet të përmirësohet ndjeshëm.  Koordinimi ndërinstitucional dhe përfshirja e shoqërisë civile mbetet e kufizuar.  Ndërgjegjësimi kryesisht i lihet komunitetit ndërkombëtar dhe organizatave të shoqërisë civile. Disa investime të planifikuara janë anuluar ose shtyrë për shkak të vonesave në ndarjen e tokës ose mungesës së burimeve për funksionimin dhe mirëmbajtjen e infrastrukturës.

Cilësia e ajrit vazhdon të përbëjë një kërcënim të madh për shëndetin.  Autoritetet dështuan të miratojnë dhe zbatojnë masa për ta përmirësuar atë, veçanërisht përmes planit për zvogëlimin e emetimeve.  Strategjia e cilësisë së ajrit ende nuk është zbatuar.  Ndotja e pakontrolluar, veçanërisht nga termocentralet e skaduar, ngrohja shtëpiake, trafiku, emetimet industriale dhe djegia e mbeturinave dhe materialeve të tjera toksike, kërkojnë veprime të mënjehershme.  Masat për të

zbatuar ndalimin e qymyrit për ngrohje nuk janë efektive dhe duhet të paraqiten format e tjera të ngrohjes.  Planet e cilësisë së ajrit nuk janë përgatitur ende për zonat në të cilat nivelet e ndotësve qartë tejkalojnë vlerat kufitare.  Ka pasur një progres në monitorimin në kohë reale të cilësisë së ajrit.Sistemi i menaxhimit të mbetjeve të ngurta vazhdon të jetë i paqëndrueshëm. Kuadri ligjor është pjesërisht i përafruar me planin “acquis” të BE, por një legjislacion dytësor është ende i nevojshëm për të zgjeruar përgjegjësinë e prodhuesit dhe “parimin e ndotësit paguan”.  Ligji për mbeturinat duhet të harmonizohet më tej me Direktivën Kornizë të Mbetjeve.  Zbatimi është i mangët dhe shumica e mbeturinave përfundojnë në deponitë që nuk menaxhohen si duhet, ose të paligjshme. 

Përkundër përpjekjeve për të hequr qafe deponitë ilegale, ato vazhduan të përhapen (nga 1,572 në 2017 në 2,529 në 2019) dhe përfaqësojnë një rrezik serioz të shëndetit publik, veçanërisht për shkak të mbetjeve të rrezikshme dhe ndotjes së ujërave nëntokësore.  Parandalimi dhe monitorimi i mbetjeve mbetet një sfidë.  Shkalla aktuale e grumbullimit është 70% dhe më pak se 40% e mbetjeve të ngurta hidhen në objektet e menaxhuara. 

Kosova duhet të prezantojë masa ligjore dhe praktike për të zvogëluar mbeturinat dhe për të rritur riciklimin dhe rikuperimin në përputhje me parimet e ekonomisë mjedisore.  Planet e menaxhimit të mbetjeve komunale nuk janë miratuar nga të gjitha komunat.  Strategjia dhe plani i veprimit i menaxhimit të mbetjeve 2013-2022 pasqyrohen vetëm pjesërisht në dokumentet lokale të planifikimit. Deponia e hirit të qymyrit që operohet nga Kompania Elektrike e Kosovës dhe deponia e Mirashit në Obiliq duhet të mbyllet dhe rehabilitohet urgjentisht dhe përgjithmonë.

Asnjë përparim nuk u bë në përafrimin e legjislacionit të ujit me ligjet e BE-së.  Kosova ka një strategji të ujit 2017-2036, por niveli i përafrimit me legjislacionin e BE mbetet shumë i ulët.  Duhet bërë më shumë për të siguruar zbatimin e Ligjit për ujin.  Rrjetet e monitorimit të burimeve ujore janë ende të paplota, veçanërisht për ujërat nëntokësore dhe zonat e mbrojtjes së ujit nuk po monitorohen ose menaxhohen siç duhet.  Kërkohen përpjekje urgjente për të siguruar që autoriteti i rrethit të pellgut lumor të bëhet funksional.  Nuk u arrit asnjë progres në përgatitjen e planeve të menaxhimit për të gjitha pellgjet lumore.  Pati një progres në bashkëpunimin me vendet fqinje për menaxhimin e integruar të ujit dhe mbrojtjen nga përmbytjet. Pak progres u arrit me planifikimin dhe ndërtimin e impianteve të trajtimit të ujërave të ndotura.  Grumbullimi i tarifave duhet të përmirësohet dhe humbjet e ujit të zvogëlohen, veçanërisht humbjet komerciale. 

Siguria dhe menaxhimi i digave janë joadekuate, siç janë edhe hartëzimi dhe parandalimi i rrezikut nga përmbytjet.  Mungesa e pajisjeve të trajtimit do të thotë që ujërat e zeza të patrajtuara dhe shkarkimi të mbeten burimet kryesore të ndotjes së ujit.  Kosova duhet të identifikojë grumbullimet dhe zonat e ndjeshme, në përputhje me Direktivën për Trajtimin e Ujërave të Zeza Urbane.  Menaxhimi i digave të rezervuarëve të ujit duhet të përmirësohet për të përmbushur kërkesën për ujë, veçanërisht në dritën e stresit të ujit që rezulton nga ndryshimi i klimës.  Efekti kumulativ i ndërtimit të shumë hidrocentraleve të vegjël dëmton mjedisin.

Plani i veprimit 2016-2020 për biodiversitetin zbatohet vetëm pjesërisht.  Asnjë përparim nuk është bërë në fushën e mbrojtjes së natyrës.  Kosova u bë anëtare e Bashkimit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës dhe shtriu statusin e zonës së mbrojtur në më shumë pjesë të vendit. Megjithatë, ato janë të ndotura dhe mirëmbahen dobët.  Kosova ka ndërmarrë hapa për të filluar inventarët dhe hartëzimin e habitateve natyrore dhe biodiversitetit, por përcaktimi i vendeve “Natura 2000” është ende në një fazë shumë të hershme për shkak të mungesës së kapacitetit administrativ.  Disa progrese në pylltari u bënë mbi planifikimin dhe menaxhimin, me miratimin e akteve përkatëse dytësore.  Shpyllëzimi dhe prerjet ilegale mbesin problematike.

Asnjë zhvillim nuk u shënua në përputhje me ligjet e BE mbi ndotjen industriale dhe menaxhimin e rrezikut, i cili mbetet në një fazë të hershme.  Zbatimi i pamjaftueshëm i legjislacionit dhe përgjegjshmëria e ndotësve po pengon krijimin e një sistemi për parandalimin e aksidenteve industriale dhe kimike. Mbeturinat e rrezikshme të minierave, shkarkimet industriale në lumenj dhe deponitë industriale vazhdojnë të paraqesin kërcënime serioze për tokën dhe ujin.  Asnjë vend nuk është përcaktuar për impiantin e ruajtjes së mbetjeve të rrezikshme.

Nuk u regjistrua asnjë përparim në lidhje me kimikatet, ku përafrimi me planin “acquis” e BE mbetet në një fazë të hershme.  Kosova nuk është palë në Konventën e Roterdamit dhe ende duhet të zbatojë kornizën rregullatore për eksportin dhe importin e kimikateve të rrezikshme.  Ende nuk ka krijuar një plan asistence dhe një qendër për kontrollimin e helmimit kimik.

Kosova nuk është pjesë e Mekanizmit të Mbrojtjes Civile të Bashkimit, por përfiton nga programet rajonale të mbrojtjes civile nën Instrumentin për Ndihmën e Para-Anëtarësimit.  Kosova gjithashtu mund të përfitojë nga mjete të caktuara nën Mekanizmin e Mbrojtjes Civile të Bashkimit siç janë trajnimet, ushtrimet, projektet e parandalimit dhe gatishmërisë dhe shkëmbimi i ekspertëve.  Ende nuk ka krijuar një qendër operacionale dhe një sistem komunikimi emergjent. 

COVID-19 nënvizoi nevojën për të forcuar kornizën ligjore dhe kapacitetet institucionale, si dhe burimet njerëzore dhe financiare të autoriteteve të mbrojtjes civile gjithashtu në lidhje me urgjencat shëndetësore.  Kosova inkurajohet të marrë pjesë më aktivisht në aktivitetet nën Mekanizmin e Mbrojtjes Civile të Unionit (UCPM), siç janë trajnimet, shkëmbimi i ekspertëve, projektet e parandalimit dhe gatishmërisë, ushtrime, vlerësime të kolegëve dhe misione këshilluese.